30 sierpnia zmarł Michaił Gorbaczow, ostatni przywódca Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, jedyny prezydent ZSRR (1990-1991) i laureat Pokojowej Nagrody Nobla z 1990 roku.

Choć Gorbaczow chciał uratować sowieckie imperium przed upadkiem, to nie zdołał zatrzymać demokratycznych przemian i niepodległościowych dążeń w krajach zniewolonych przez Moskwę. Gorbaczowska polityka głasnosti – jawności i pieriestrojki – przebudowy doprowadziła do względnej wolności słowa, otwarcia granic ZSRR i odzyskania suwerenności przez republiki wchodzące w skład sowieckiego państwa. Jej podstawą była liberalizacja gospodarcza i polityczna. To właśnie polityka głasnosti i pieriestrojki w konsekwencji spowodowała upadek imperium.

Znaczne sukcesy Michaił Gorbaczow odniósł w polityce zagranicznej. Wycofał radzieckie wojska z Afganistanu i poparł Stany Zjednoczone podczas operacji Pustynna Burza. Na Zachodzie był też ceniony za wkład w zakończenie zimnej wojny. Dzięki temu osiągnął tam dużą popularność, jednak w kraju był bardzo krytykowany jako przywódca, który doprowadził do upadku Związku Radzieckiego.

W pierwszych latach XXI wieku Michaił Gorbaczow był krytykiem zarówno polityki zachodnich państw wobec Rosji, jak i rządów Władimira Putina. Jednak już w 2014 roku opowiadał się po stronie zwolenników aneksji Krymu. W 2016 roku otrzymał od Służby Bezpieczeństwa Ukrainy zakaz wjazdu do tego kraju. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę nie wypowiadał się publicznie na temat działań Kremla, ale jak ujawnił magazyn Forbes, w rozmowie z szefem radia Echo Moskwy Aleksiejem Wieniediktowem, Michaił Gorbaczow miał wyrazić sprzeciw wobec agresji i skrytykować Władimira Putia za autorytaryzm, militaryzm i dławienie wolności obywatelskich.

Po wycofaniu się z życia politycznego, Michaił Gorbaczow nadal uczestniczył w życiu publicznym, wygłaszał wykłady w krajach zachodnich. Często zajmował też stanowisko w sprawach ważnych dla Rosji.

W 2007 roku zapytany, jak ocenia skazanie na 5 dni aresztu słynnego szachisty Garriego Kasparowa za udział w opozycyjnej demonstracji, Gorbaczow powiedział, że ma do tego krytyczny stosunek:

Tłumaczenie:
Myślę, że to są nieadekwatne działania. Tak nie można robić. Wszędzie mamy do czynienia z masowymi ruchami, zakazami, zezwoleniami i ze starciami. Ale należy wykluczać takie działania szczególnie w trakcie kampanii wyborczej, będącej procesem politycznym, w którym zawsze jest pewna aktywność. Kampania nie może mieć jakichś twardych ram.

Gdy pod koniec 1990 roku pojawiły się plany reorganizacji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i przekształcenia go w Związek Suwerennych Republik Radzieckich, rosyjska opozycja postanowiła przystąpić do działania. Kilku generałów oraz „twardogłowych” działaczy Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego podjęło nieudaną próbę obalenia Michaiła Gorbaczowa. W zamyśle organizatorów sierpniowy pucz 1991 roku miał powstrzymać rozpad Związku Radzieckiego, przyspieszył jednak jego dezintegrację.

24 sierpnia 1991 roku Gorbaczow ustąpił za stanowiska sekretarza generalnego KPZR, a rozwiązanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich ogłosił 26 grudnia w specjalnej audycji telewizyjnej. Wcześniej – 8 grudnia 1991 roku – Borys Jelcyn, prezydent Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, wraz z przedstawicielami Ukrainy i Białorusi, czyli Leonidem Krawczukiem i Stanisławem Szuszkiewiczem, podpisał układ białowieski, mówiący o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

I właśnie podpisanie tego układu było dużo ważniejszym wydarzeniem w całym procesie rozpadu ZSRR – mówił w ubiegłym (2021) roku sowietolog i były polski ambasador w Rosji profesor Władysław Marciniak:

Wśród wielu trudnych i niewyjaśnionych spraw w relacjach polsko-rosyjskich, przez długie lata pozostawała sprawa zbrodni katyńskiej, kiedy to w 1940 roku funkcjonariusze NKWD rozstrzelali blisko 22 tysiące polskich oficerów, jeńców wojennych. Przez kilkadziesiąt lat władze ZSRR przekonywały światową opinię publiczną, że mordu dopuścili się Niemcy. Dopiero w 1990 roku Rosjanie przyznali, że masowe egzekucje przeprowadziło NKWD.

Podczas obchodów Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej w kwietniu 2010 roku, Michaił Gorbaczow wspominał, że dokument świadczący o winie NKWD otrzymał pod koniec swojej kadencji sekretarza generalnego KPZR:

Tłumaczenie:
Przyniesiono mi dokument, okazało się, że to raport autorstwa szefa KGB Szelepina na temat losów polskich oficerów. Było tam postanowienie ministra spraw wewnętrznych o tym, że wszyscy ci ludzie należeli do wrogiej klasy i należy ich rozstrzelać, unicestwić.

Michaił Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 roku we wsi Priwolnoje w Stawropolskim Kraju w rodzinie chłopskiej. Dzieciństwo i młodość spędził w kołchozie. Ukończył prawo na Moskiewskim Uniwersytecie im. Łomonosowa oraz Stawropolski Instytut Rolniczy.

W 1952 roku wstąpił do KPZR. Karierę partyjną rozpoczął w 1958, kiedy objął funkcję I sekretarza Wszechzwiązkowego Leninowskiego Komunistycznego Związku Młodzieży w Stawropolu. W 1970 roku został członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. W 1979 wszedł w skład Biura Politycznego KC jako zastępca członka, rok później został regularnym członkiem politbiura. W latach 1985-1991 był sekretarzem generalnym KC KPZR, a od 1988 do 1990 roku – przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej Związku Radzieckiego.

W 1990 roku Michaił Gorbaczow został wybrany na nowo utworzony urząd prezydenta. Rada Najwyższa przyznała mu specjalne uprawnienia, by ustabilizować życie gospodarcze i społeczno-polityczne kraju. W grudniu 1991 roku, po rozwiązaniu ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw, zrezygnował z funkcji prezydenta. Po odejściu z urzędu założył Fundację Gorbaczowa, prowadził kampanię na rzecz rosyjskiego ruchu socjaldemokratycznego. Ostro krytykował prezydentów – Borysa Jelcyna i Władimira Putina.

Był laureatem wielu nagród i wyróżnień. Otrzymał między innymi dwukrotnie tytuł „Człowieka Roku” przyznany przez magazyn „Time”, w 1987 i 1989 roku. W 1990-tym przyznano mu Pokojową Nagrodę Nobla. Do dziś polityka Michaiła Gorbaczowa pozostaje przedmiotem wielu kontrowersji.

Tagi: wspomnienie