231 lat temu została uchwalona Konstytucja 3 maja

231 lat temu – 3 maja 1791 roku – obradujący w Warszawie Sejm Czteroletni uchwalił ustawę zasadniczą, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 maja. Była drugą na świecie, po konstytucji Stanów Zjednoczonych, i pierwszą w Europie spisaną ustawą zasadniczą. Jej twórcy inspirowali się myślą polityczną i społeczną europejskiego oświecenia oraz konstytucją amerykańską z 1787 roku.
Jedenaście artykułów Ustawy Rządowej wprowadzało między innymi trójpodział władzy, monarchię dziedziczną oraz opiekę prawną nad chłopami i mieszczaństwem, a także znosiło liberum veto. I choć ustawa zasadnicza przyjęta przez Sejm Czteroletni obowiązywała jedynie 14 miesięcy, była symbolem dążenia do odrodzenia narodowego przez cały okres zaborów.
Uchwalenie Konstytucji 3 maja było możliwe dzięki patriotycznym środowiskom, które rozumiały, jak ważną kwestią jest zreformowanie Rzeczypospolitej – mówił w Polskim Radiu historyk profesor Piotr Ugniewski:

Prace nad konstytucją majową toczyły się kilka miesięcy w wąskim gronie, do którego należeli między innymi król Stanisław August Poniatowski, działacz polityczny Ignacy Potocki, marszałek Sejmu Czteroletniego Stanisław Małachowski i wpływowy publicysta ksiądz Hugo Kołłątaj.
Przygotowana przez nich ustawa nie była rewolucyjna, ale fundamentalnie zmieniała system polityczno-społeczny Rzeczypospolitej – mówił profesor Ugniewski:

Projektu ustawy przygotowanego przez postępowy obóz nie udało się utrzymać w tajemnicy przed konserwatywną, staropolską opozycją. Dlatego, by jego uchwalenie stało się możliwe, autorzy dokumentu zastosowali fortel – opowiadała Polskiemu Radiu historyk profesor Zofia Zielińska:

3 maja 1791 roku, który także wypadł wtedy we wtorek, Zamek Królewski został otoczony wojskiem dowodzonym przez bratanka króla – księcia Józefa Poniatowskiego. Obrady w Sali Senatorskiej rozpoczęły się około południa i trwały kilka godzin. Były bardzo dramatyczne – mówił w Polskim Radiu varsavianista i przewodnik warszawski Artur Stachowski:

W czasie gdy na Zamku Królewskim toczyły się obrady, na plac przed nim tłumnie wylegli mieszczanie. Kiedy konstytucja została uchwalona, początkowo nikt nie wiedział, co się stało – opowiadał Artur Stachowski:

100 lat później pochód zmierzający ulicą Świętojańską z Zamku Królewskiego do kościoła św. Jana uwiecznił na obrazie Jan Matejko. Namalował jednak nie tylko postacie, które rzeczywiście były świadkami uchwalenia konstytucji, ale też takie, których tam nie było, ale miały znaczenie symboliczne – mówił Artur Stachowski:

Oryginalny rękopis Konstytucji 3 maja znajduje w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Jest to rękopis brulionowy, mający szerokie marginesy, na których tuż przed uchwaleniem ustawy wnoszono ostatnie poprawki – mówił Polskiemu Radiu doktor Michał Kulecki, opiekun zachowanego dokumentu w Archiwum Głównym Akt Dawnych:

W Archiwum Akt Dawnych znajduje się także pierwszy czystopis konstytucji przyjętej przez Sejm Czteroletni. Ten wyjątkowy dla polskiej historii dokument jest bardzo niepozorny – mówił w Polskim Radiu historyk Michał Laszczkowski:

Rok po uchwaleniu Konstytucji Sejm Wielki wciąż obradował, uchwalając kolejne ustawy budujące nowy ustrój. 3 maja 1792 roku król wmurował kamień węgielny pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej, mającej być wotum za uchwalenie konstytucji.
Radość z przyjęcia ustawy nie trwała jednak długo. W tym samym czasie w miasteczku Targowica zebrali się magnaci chcący obalić nowy ustrój. Dążyli do podziału państwa na samodzielne prowincje i nie zamierzali poddać się prawom ustanowionym przez Konstytucję 3 maja. O pomoc wojskową zwrócili się do carycy Katarzyny II i takąż otrzymali. Na Rzeczpospolitą uderzyła 100-tysięczna armia rosyjska i rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska nazywana „wojną w obronie Konstytucji 3 maja”. Jej efektem był II rozbiór Polski. Słowo „targowica” jest w języku polskim synonimem najcięższej zdrady narodu i państwa.

Prezentacja nt. obrazu „Konstytucja 3 maja 1791 roku”: