1 marca przypada Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Upamiętnia uczestników powojennego podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego, którzy stawiali opór sowietyzacji Polski i podporządkowaniu jej Związkowi Radzieckiemu.
Obchody Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych są organizowane od 10 lat. Dzień ten został ustanowiony przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej poprzez ustawę, której inicjatorami byli prezydent Lech Kaczyński i prezes IPN Janusz Kurtyka.
Data święta nie jest przypadkowa. To właśnie 1 marca w 1951 roku w więzieniu na warszawskim Mokotowie strzałem w tył głowy zostali straceni przywódcy IV Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – prezes WiN ppłk Łukasz Ciepliński „Pług” i sześciu jego najbliższych współpracowników: mjr Adam Lazarowicz, por. Józef Rzepka, kpt. Franciszek Błażej, por. Józef Batory, Karol Chmiel i mjr Mieczysław Kawalec:
Historyk Krzysztof Jabłonka mówi, że Żołnierze Wyklęci są kontynuatorami dziedzictwa powstań narodowych, a działalność żołnierzy powojennego podziemia niepodległościowego była kolejnym w naszych dziejach aktem sprzeciwu wobec zniewolenia:
Krzysztof Jabłonka dodał, że komuniści, którzy doszli do władzy i utrzymywali się przy tej władzy tylko dzięki rozbudowanemu aparatowi terroru, skierowanemu przeciwko społeczeństwu, próbowali zatrzeć prawdę o działalności żołnierzy niezłomnych:
Historyk dodał, że zachowywanie pamięci o żołnierzach drugiej konspiracji jest bardzo ważne:
Żołnierze Wyklęci, określani też mianem „niezłomnych”, wywodzili się z różnych organizacji, jak: Armia Krajowa, Narodowe Siły Zbrojne czy Bataliony Chłopskie. Komunistyczna propaganda nazywała ich „bandytami”, „zaplutymi karłami reakcji”, „zdrajcami”. Byli skazywani na śmierć, wieloletnie więzienie albo pobyt w obozie. Niektórych sądzono w procesach pokazowych, jak rotmistrza Witolda Pileckiego czy księdza Władysława Gurgacza. Straconych chowano często w nieoznaczonych dołach śmierci. Wielu Żołnierzy Wyklętych ginęło w walce. Niektórzy decydowali się popełnić samobójstwo, by nie wpaść w ręce komunistów.
Liczbę członków wszystkich organizacji i grup konspiracyjnych szacuje się na 120-180 tysięcy osób. Niemal połowa z nich wywodziła się z Armii Krajowej, od 30 do 40 tysięcy było związanych ze środowiskiem narodowym, podobna liczba walczyła w lokalnych grupach. W starciach z komunistyczną władzą zginęło około 9 tysięcy osób, kolejne kilka tysięcy zostało zamordowanych na podstawie wyroków komunistycznych sądów lub zmarło w więzieniach. Do tych liczb trzeba dodać kilkaset tysięcy ludzi, którzy zapewniali partyzantom aprowizację, wywiad, schronienie i łączność oraz około 11 tysięcy uczniów z podziemnych organizacji młodzieżowych, sprzeciwiających się komunistom. Łącznie daje to grupę ponad pół miliona ludzi tworzących społeczność Żołnierzy Wyklętych.
Powojenna konspiracja niepodległościowa, nazywana też „drugą konspiracją”, była – aż do powstania Solidarności – najliczniejszą formą zorganizowanego oporu społeczeństwa polskiego wobec narzuconej władzy.
Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski ogłosił, że dziś po południu, w Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych, w Pałacu Prezydenckim Andrzej Duda wręczy odznaczenia „ostatnim żyjącym weteranom podziemia antykomunistycznego, a także osobom, które przyczyniły się do zachowania pamięci o tych wydarzeniach”.
Osoby, które zostały odznaczone przez Prezydenta RP to między innymi Witalis Skorupka pseudonim „Orzeł”, uczestnik Wojny Obronnej 1939 roku, żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, który po wojnie służył pod rozkazami Jana Ponikowskiego pseudonim „Czort”, a w 1945 roku został skazany na karę śmierci.
Prezydent nadał też Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości Marlenie Piekarskiej-Olszówce, prezes Fundacji „Willa Jasny Dom”, która popularyzuje wiedzę na temat antykomunistycznego podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej.
Dyrektor krakowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej doktor Filip Musiał powiedział, że jedną z przyczyn niechęci do Żołnierzy Wyklętych wśród niektórych środowisk są pozostałości w mentalności kalek propagandy komunistycznej.
Filip Musiał powiedział, że inną przyczyną niechęci do Żołnierzy Wyklętych jest identyfikowanie się z PRL części Polaków:
Instytut Pamięci Narodowej przygotował paczkę edukacyjną online poświęconą Żołnierzom Wyklętym. Ta inicjatywa związana jest z obchodzonym 1 marca Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych.
Mateusz Marek z Biura Edukacji IPN wyjaśnia, że w paczce znalazły się różne materiały edukacyjne, między innymi filmy czy artykuły naukowe:
Mateusz Marek dodaje, że w paczce online znajdują też najnowsze wystawy:
W paczce są gotowe projekty lekcji dla młodzieży, można też znaleźć cyfrowe wersje książek poświęconych żołnierzom podziemia niepodległościowego, a także portale tematyczne dotyczące poszukiwań zamordowanych Żołnierzy Wyklętych, śladów zbrodni, oraz polskiemu podziemiu antykomunistycznemu.
Paczkę edukacyjną można znaleźć na stronie edukacja.ipn.gov.pl
Na przełomie 2021 i 2022 roku pierwsi odwiedzający mają pojawić się w Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce. Powstająca od kilku lat placówka przybliży historię żołnierzy i działaczy antykomunistycznego podziemia.
Dyrektor instytucji Janusz Kotowski powiedział Polskiemu Radiu, że muzeum ma pełne wsparcie władz centralnych. Od początku roku placówka jest nową państwową instytucją kultury. Janusz Kotowski zaznaczył, że pełne otwarcie muzeum jest już bliską perspektywą:
Dyrektor Kotowski dodał, że resort kultury potwierdził wsparcie na inwestycję w drugą część wystawy stałej. I właśnie to jest teraz głównym elementem przygotowania muzeum:
Janusz Kotowski przypomniał, że Ostrołęka jako siedziba Muzeum Żołnierzy Wyklętych jest miejscem nieprzypadkowym. Północno-wschodnie Mazowsze było jednym z silniejszych miejsc zbrojnego oporu przeciwko narzuconej władzy komunistycznej:
Muzeum powstaje na terenie dawnego Aresztu Śledczego – obiektu, który ma ponad stuletnią historię. Budynek wzniesiono jako więzienie w carskiej Rosji. Tę samą funkcję spełniał w II RP, podczas okupacji niemieckiej a także po wojnie. Przez kilka powojennych lat w komuniści przetrzymywali tam kryminalistów jak i więźniów politycznych. W gmachu wykonywano również wyroki śmierci.
Z okazji przypadającego dziś Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych ostrołęckie muzeum zachęca do udziału w akcji „Rozświetlmy pamięć o Wyklętych”. Wystarczy odwiedzić grób lub miejsce pamięci żołnierzy II konspiracji i udokumentować ten moment a następnie przesłać zdjęcie do muzeum w Ostrołęce.
Poniżej prezentujemy wybrane dźwiękowe sylwetki Żołnierzy Wyklętych:
Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, major kawalerii Wojska Polskiego i Armii Krajowej, żołnierz antykomunistycznego podziemia. Został zamordowany strzałem w tył głowy 8 lutego 1951 roku.
Stanisław Kasznica, pseudonim „Wąsowski”, ostatni komendant Narodowych Sił Zbrojnych. 2 marca 1948 roku Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał go na czterokrotną karę śmierci.
Józef Kuraś pseudonim „Ogień”, który po wojnie dowodził największym antykomunistycznym zgrupowaniem partyzanckim w Małopolsce – „Błyskawica”.
Wśród żołnierzy niezłomnych znajdowali się również duchowni. Pełnili oni posługę duszpasterską, a czasem pomagali w ukrywaniu poszukiwanych. Byli kapelanami przy oddziałach i łącznikami. Jednym z „księży niezłomnych” był Władysław Gurgacz. Nosił pseudonim „Sem” od słów „Sługa Maryi”.
Generał August Fieldorf „Nil”, organizator i dowódca Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej.
Karę śmierci wykonano w 1953 roku w więzieniu przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie. Generał Fieldorf był najwyższym stopniem żołnierzem Armii Krajowej, który został skazany na śmierć przez komunistów.
Na koniec zapraszamy na spacer online śladem warszawskich bohaterów „Tu ginęli Żołnierze Wyklęci”, przygotowany przez Fundację imienia Janusza Kurtyki. Areszt Śledczy na warszawskim Mokotowie, siedziba NKWD, czy kwatera „Ł” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach to niektóre z miejsc związanych z kaźnią Żołnierzy Wyklętych. Spacer poprowadzi Piotr Brulikis z Fundacji im. Janusza Kurtyki i wolontariusz Biura Poszukiwań i Identyfikacji Instytutu Pamięci Narodowej. Będzie go można obejrzeć 1 marca o godzinie 19, na kanale Youtube Fundacji imienia Janusza Kurtyki.
Wybrane sylwetki żołnierzy wyklętych
